زیبایی طبیعت در فرش سجاده ایرانی
آثار هنری دستی مردم ایران در سراسر جهان از جمله نقاشی تذهیب، تشعیر، منبت کاری، خاتم، کاشی سازی، کاشی کاری، مینیاتور، خوشنویسی، رنگرزی، که قالی چکیده و عصاره آن هاست نشان می دهد که همواره طبیعت الهام بخش هنرمندان در خلق آثار هنری و ارزشمند ایشان بوده است.
هنرمندان طراح با بهره گیری از منبع تمام نشدنی طبیعت در طول تاریخ دیرپای فرش ایران تنوعی بی حد و مرز به طرح و نقش این دستبافته هدیه کرده اند تا آنجا که محققان شمار طرح های فرش ایران را با تعداد طراحان و بافندگان آن قابل قیاس دانسته اند. این طرح ها با توجه به سلیقه طراح، جغرافیا، اقلیم و عواطف و اعتقادات مردم یه منطقه دارای ویژگی ها و خصوصیات منحصر به فرد و متمایزکننده ای است.
در زیر به تعدادی از طرح ها اشاره خواهیم کرد:
طرح جانمازی:
طرح سجاده فرش مخصوص نماز است، این فرش سجاده ها که در اندازه قالیچه بافته می شود اعم از آن که از جنس قالی یا گلیم باشد یا جاجیم دارای نقش و نقش مایه هایی متمایز است.
در نوعی از این قالیچه ها حتی جای دست در بالای فرش سجاده به صورت چهارخانه ای و به شکل پنجه دست یا گل های مختلف بافته می گردد. فرش طرح جانمازی گاهی بدون حاشیه ست.
طرح چند محرابی(طرح زمینه ساده):
طرحی از سجاده فرش است که زمینه آن ساده و بدون نقش یا خلوت بافته می شود.
در این طرح مختصات نقش سجاده فرش تغییر می کند مثلا ممکن است فرش سجاده لچک ترنج یا طره دار نیز باشد که در این صورت در تعریف هر دوی این ویژگی ها ذکر می گردد مثلا “لچک ترنج زمینه ساده” یا “طره دار زمینه ساده”.
طرح سجاده فرش شاه عباسی:
طرحی از قالیچه است که معمولا در نیمه بالایی آن آیاتی از قرآن بافته شده و فرم کلی آن به صورت نقشی از محراب می باشد.
ابعاد معمولی این قالیچه به گونه ای در نظر گرفته می شود که یک نفر به راحتی بر روی آن نماز گزارد.
در این طرح هیچ یک از قسمت های طولی فرش سجاده ای تکراری و قرینه نیست. طرح های سجاده ای و محرابی و نقش و نقش مایه های رایج در آن بر حسب زمینه های فرهنگی و هنری در بین اقوام بافنده تغییرات بسیار دارد.
به طور مثال فرش سجاده ای منطقه قفقاز به صورت هندسی و گوشه دار و خطوط راست و شکسته و گاهی کتیبه دار می باشد و از نقش حیوانات نیز برخوردار می باشد.
در طرح های محرابی بلوچی، افغانی، ترکستان، نقوش حیوان و انسان اصولا به کار نرفته و این سجاده فرش ها با رنگ آمیزی “زمینه قرمز سیر سبز” رنگ آمیزی شده اند.
طرح سجاده ای یا “طرح سجاده ای شاه عباسی”:
طرح فرش سجاده ای پس از ظهور اسلام به وسیله هنرمندان مسلمان ریخته شد و این سجاده فرش از صدها سال پیش به عنوان زیرانداز برای نمازگزاران مورد استفاده قرار گرفته است.
اینک سجاده فرش بافی یکی از رشته های متداول و آشنا در هنر و صنعت فرشبافی ایرانیان است. پیرامون تاریخ استفاده از سجاده به وسیله مسلمانان نوشته اند که:
اولین فرش سجاده ای که بدین منظور مورد استفاده قرار گرفته به “خمرا” معروف بوده و از برگ درخت خرما ساخته و با سوزن دوزی تزیین می گردیده است.
در حال حاضر معمول ترین طرح و نقش سجاده نقش گنبد و محراب است. قدیمی ترین بافت سجاده متعلق به یک مینیاتور ایرانی مربوط به قرن هشتم هجری قمری است که در آن حضرت محمد (ص) در حالت بحث و گفتگو به تصویر کشیده شده است. تنها تزیین آن کلمه “الله” می باشد که بر سر محراب و حاشیه آن به زیبایی به کار رفته است.
بافت طرح فرش سجاده ای از اوایل قرن هفدهم میلادی(قرن یازدهم هجری) رواج کامل یافته و از قالیچه های بافت قرون ۱۱-۱۲ هجری قمری نمونه های ارزشمند و گرانبهایی باقیمانده که اگر چه تعداد آن ها نسبت به مقدار تولید بسیار کم است ما نشان دهنده پیشرفت هنر سجاده فرش بافی است.
فرش سجاده ای ایرانی با محراب منحنی و نقش مایه های تزئینی گل و بوته و پیکره دار و حاشیه ها و کتیبه هایی از آیات قرآن و اشعار در رابطه با توجه به باری تعالی و نیز شماره هایی از حروف ابجد مانند “۱۱۰-۲۲-۱۲۱” که با کلمات مقدس مطابق هستند بافته شده است.
در فرش سجاده ای آناتولی و آسیای صغیر تصاویر انسان و حیوان به هیچ وجه دیده نمی شود.
طرح سجاده صف:
در برخی از کناره های سجاده ای به ویژه سجاده های “آناتولی” چند محراب بافته شده که احتمالا این فرش ها به هنگام نماز جماعت در مسجد ها به عنوان زیر انداز جهت استفاده عموم نمازگزاران مورد بهره برداری قرار می گرفته است.